Fabryka Fiszek

Komedia

gatunek dramatyczny uformowany w starożytnej Grecji, wyrosły z twórczości ludowej i obrzędów ku czci Dionizosa

Komiks

historyjka obrazkowa opatrzona skąpym tekstem, zwykle o charakterze przygodowym, sensacyjnym lub humorystycznym, zamieszczona w czasopiśmie lub wydawana w postaci broszury;

Komizm

jedna z podstawowych kategorii estetycznych, sformułowana już w starożytności; własność sytuacji rzeczywistej lub przedstawionej w dziele sztuki, często mająca charakter degradacji, polegająca na zdolności do wzbudzania wesołości

Kompilacja

dzieło literackie lub naukowe będące wynikiem zestawienia i parafrazy fragmentów innych tekstów; często pejoratywne określenie dzieła niesamodzielnego, nieoryginalnego

Kompozycja

sfunkcjonalizowany układ elementów tworzących poszczególne poziomy dzieła literackiego, charakteryzujący się rozmaitym stopniem spójności;

Koncept

w poezji barokowej wyszukany chwyt kompozycyjny, często wykorzystujący znaczeniowe lub stylistyczne podobieństwo bądź przeciwieństwo, efekt gry słów lub zaskakującą pointę

Kronika

utwór dziejopisarski o charakterze publicystycznym lub literackim, zapis wydarzeń z życia państwa, instytucji, organizacji, ułożony według ich następstwa w czasie,

Lakonizm

lapidarny, zwięzły sposób wyrażania się; pojęcie pochodzi od sposobu wyrażania się Lakończyków, czyli Spartan, wychowywanych na żołnierzy, a nie na mówców

Legenda

gatunek epicki; prozatorska lub poetycka opowieść o historycznej lub przedhistorycznej przeszłości, często zawierająca elementy baśniowej fantastyki

Legenda literacka

krążące w społeczeństwie, oparte na faktach lub fałszywe opowieści, anegdoty, opinie dotyczące biografii, stylu życia lub światopoglądu pisarza

Liryka

jeden z rodzajów literackich; dominantą kompozycyjną jest zawartość świadomości podmiotu lirycznego wyrażona w monologu lirycznym, charakteryzującym się subiektywizmem i ekspresywnością

List

gatunek piśmiennictwa użytkowego, wyznaczający odrębną dziedzinę piśmiennictwa, zwana epistolografią

Literatura piękna

dział piśmiennictwa obejmujący utwory, których kompozycja podporządkowana jest realizacji rozmaitych celów artystycznych

Litota

figura retoryczna bliska eufemizmowi, polegająca na zastąpieniu wyrazu jego zaprzeczonym antonimem, co łagodzi tonację wypowiedzi, ale może stanowić też sygnał ironii

Maksyma

zwięźle i jasno sformułowana ogólna prawda życiowa lub reguła moralna

Manifest literacki

forma publicystyki literackiej, tekst zawierający założenia programowe grupy literackiej, prądu literackiego, pokolenia literackiego, często krytycznie oceniający aktualny stan kultury

Mesjanizm

wiara w zbawczą misję pomazańca Bożego, misję realizowaną przez ofiarę, zbawczą wiedzę

Metafora (przenośnia)

jedna z figur stylistycznych; wyrażenie, którego elementy składowe wzajemnie modyfikują swoje znaczenia

Metonimia

figura stylistyczna; zastąpienie nazwy rzeczy, zjawiska, cechy, stanu itp

Metrum

wzorzec metryczny, powtarzający się układ elementów prozodyjnych języka, tworzący wyrazisty schemat brzmieniowy, wyznaczający miarę wersu; pojęcie metrum stosuje się do wierszy sylabotonicznych

Mimesis

jedna z podstawowych kategorii estetycznych, odnosząca się do relacji między dziełem sztuki a rzeczywistością empiryczną;

Misterium

gatunek średniowiecznego dramatu wywodzący się z dramatu liturgicznego; organizowane z okazji ważnych świąt kościelnych widowisko teatralne będące sekwencją luźno powiązanych scen z Biblii,

Mitologia

zespół mitów charakterystyczny dla określonej społeczności

Monodram

krótki utwór dramatyczny, w którym występuje tylko jeden bohater prowadzący monolog skierowany bezpośrednio do publiczności lub do jakiegoś wyimaginowanego adresata

Monografia

praca naukowa poświęcona jednemu zagadnieniu , jednemu działowi nauki, jednej osobie, miejscowości, epoce, wydarzeniu, tematowi, wyczerpująco go opracowująca

Monolog

samodzielna kompozycyjnie i znaczeniowo wypowiedź jednego podmiotu literackiego

Moralitet

średniowieczny gatunek dramaturgiczny; odmiana literatury dydaktycznej; bohaterem moralitetu był człowiek przeciętny, dokonujący wyborów moralnych

Morał

wniosek wypływający z treści utworu literackiego i stanowiący jego nadrzędny sens, często także wypowiedziany wprost, najczęściej na końcu utworu

Motto

cytat lub aforyzm umieszczony na początku dzieła literackiego albo jego części, stanowiący klucz do odczytania jego nadrzędnego sensu; myśl przewodnia lub zapowiedź podejmowanej tematyki

Motyw

podstawowy, element konstrukcyjny świata przedstawionego dzieła literackiego; motywy łączą się ze sobą, tworząc struktury kompozycyjne wyższego rzędu (fabuła, postaci, wątki)

Motywacja postaci literackich

sposób uzasadniania działań, postaw i wyborów bohaterów literackich

Mowa niezależna

polega na dosłownym przytaczaniu cudzych słów, tak jak zostały one wypowiedziane

Mowa zależna

podanie wypowiedzi bohatera literackiego nie w postaci dosłownego przytoczenia, lecz jej zreferowanie w formie zdania podrzędnego, zależnego składniowo od narracji

Narracja

wypowiedź podmiotu mówiącego dzieła epickiego, w której toku dochodzi do prezentacji świata przedstawionego

Narrator

fikcyjna postać wygłaszająca monolog obejmujący cały tekst utworu narracyjnego; charakteryzuje się rozmaitym stopniem określoności, różnym zakresem kompetencji i wiedzy

Nowela

gatunek epicki; krótki utwór prozą, charakteryzujący się prostą, przejrzystą i zwartą fabułą mającą charakter dynamicznej akcji z wyrazistym punktem kulminacyjnym i pointą

Oda

gatunek liryczny; utwór uroczysty, o patetycznym charakterze, opiewający wielkie idee, symbole, ważne wydarzenia, wybitnych ludzi, cechujący się podniosłym stylem, obfitością porównań, przenośni i hiperboli

Oksymoron

figura stylistyczna polegająca na zestawieniu dwóch przeciwstawnych znaczeniowo wyrazów

Opis

jedna z form podawczych narracji lub sposobów kształtowania monologu lirycznego w liryce opisowej; przedstawienie zewnętrznych własności postaci, miejsca lub sytuacji, albo cech wewnętrznych postaci

Opowiadanie

forma podawcza narracji; obok opisu podstawowy środek prezentacji motywów zdarzeniowych składających się na fabułę utworu literackiego

gatunek literacki; niewielki utwór epicki prozą, tematycznie ograniczony do jednego wątku fabularnego, różniący się od noweli brakiem wyraźnej konstrukcji, luźnym układem akcji, często wzbogaconej epizodami

Oratorstwo

sztuka przemawiania i związany z nią rodzaj refleksji teoretycznej poświęconej technikom kompozycji, zapamiętywania i wygłaszania mów

Pamflet

utwór literacki lub publicystyczny zawierający złośliwą krytykę osoby, grupy, instytucji lub zjawiska życia społecznego czy politycznego; pamflet posługuje się ekspresywną retoryką, hiperbolizacją, elementami satyry;

Pamiętnik

zapis wydarzeń z życia prywatnego i publicznego dokonywany z pozycji ich bezpośredniego obserwatora lub uczestnika;

Panegiryk

wypowiedź lub utwór literacki zawierające pochwałę osoby, idei, instytucji, wydarzenia albo zjawiska; upowszechnił się w kulturze dworskiej i szlacheckiej;

Paradoks

błyskotliwie sformułowane twierdzenie lub rozumowanie wewnętrznie sprzeczne lub przeczące powszechnie przyjętym poglądom

Parafraza

typ relacji intertekstualnej; swobodna przeróbka tekstu literackiego, przekształcająca styl i motywy pierwowzoru; komiczną odmianą parafrazy jest parodia, satyryczną trawestacja

Paralelizm

tożsamość lub podobieństwo treściowe lub kompozycyjne kilku analogicznych segmentów utworu literackiego; paralelizm może służyć podkreśleniu podobieństw lub przeciwstawieniu elementów treści

Parodia

typ relacji intertekstualnej, odmiana stylizacji lub parafrazy, pokrewna trawestacji

Pastisz

typ relacji intertekstualnej, odmiana stylizacji, utwór nawiązujący do stylu, repertuaru motywów tematycznych lub kompozycji określonego utworu lub grupy utworów

Patos

jedna z podstawowych kategorii estetycznych, wprowadzona dla opisu antycznej tragedii greckiej; przedstawianie odpowiednio dobranych postaci i zdarzeń w sposób wzniosły

Personifikacja

figura stylistyczna, odmiana metafory; przedstawianie przedmiotów, zwierząt, roślin, zjawisk natury jako przedmiotów działających i myślących jak ludzie;

Peryfraza

figura stylistyczna, polega na zastąpieniu nazwy własnej lub pojęcia przez metaforyczną charakterystykę ich desygnatu; oświecenia, zjawisko częste w stylu publicystycznym

Pieśń

gatunek liryki wywodzący się ze starożytnej greckiej melicznej poezji obrzędowej, pozbawiony wyrazistych wyznaczników kompozycyjnych czy tematycznych

Plagiat

typ kradzieży własności intelektualnej w nauce lub sztuce; przywłaszczenie sobie czyjegoś pomysłu, dzieła i podanie ich za własne, opublikowane pod własnym nazwiskiem

Pleonazm

z greckiego nadmiar, błąd stylistyczny; wypowiedź zawierająca wyrazy zbędne, nie dodające nic do jej sensu

Podmiot liryczny

fikcyjny podmiot w utworze literackim, wypowiadający monolog liryczny

Poemat

dłuższy utwór , zwykle wierszowany, o charakterze epickim lub lirycznym

Poemat dramatyczny

poemat mający postać dramatu niescenicznego

Poemat dydaktyczny

rodzaj wierszowanej rozprawy o funkcjach poznawczych (naukowych lub filozoficznych)

Poemat dygresyjny

romantyczny gatunek poezji epickiej; epizodyczna fabuła przerywana dłuższymi dygresjami narratora

Poemat epicki

gatunek poezji epickiej; utwór o spójnej , nie rozbudowanej fabule

Poemat heroikomiczny

parodia eposu, błahy temat przedstawiony jest za pomocą środków stylistycznych eposu

Poemat opisowy

odmiana poematu dydaktycznego; rozbudowany opis jakiegoś miejsca, którego charakter podporządkowany jest określonej wizji świata

Poemat prozą

pisany prozą utwór o cechach kompozycyjnych utworu lirycznego

Poetyka

dział teorii literatury zajmujący się budową dzieła literackiego

Poezja

dziedzina twórczości literackiej, obejmująca utwory wierszowane, współcześnie pojęcie używane jako synonim liryki

Porównanie

figura stylistyczna polegająca na określeniu własności przedmiotu lub zjawiska na zasadzie uwydatnienia jego podobieństwa z innym, często należącym do innej kategorii

Posłowie

komentarz dotyczący powstania, wydania lub treści książki, zamieszczony na jej końcu

Powiastka filozoficzna

gatunek literacki z pogranicza epiki narracyjnej i eseju filozoficznego; opowieść, której schematyczna fabuła ma stanowić egzemplifikację wyłojonych w niej twierdzeń; forma ukształtowana w okresie oświecenia

Powieść

podstawowy gatunek epiki; prozatorski utwór narracyjny o znacznej objętości i wielowątkowej fabule

Powieść poetycka

synkretyczny gatunek literacki, łączący elementy liryki i epiki; utwór poetycki, którego fabuła jest przesycona grozą i tajemniczością, ulokowana często w odległej epoce lub miejscu

Prąd literacki

zespół bliskich sobie czasowo zjawisk literackich będących wyrazem określonych tendencji światopoglądowych, artystycznych i filozoficznych

Prometeizm

koncepcja bohatera literackiego, łącząca cechy twórcy i tytanicznego buntownika przeciw siłom odpowiedzialnym za nieszczęścia ludzkości, człowieka, narodu

Proza

mowa niewiązana, pozbawiona dodatkowej organizacji rytmicznej wynikającej z podziału na wersy

Proza poetycka

typ utworów literackich należących do prozy, w których warstwa stylistyczna jest ukształtowana na wzór utworów poetyckich, fabuła jest zredukowana, język utworu podlega silnej rytmizacji i metaforyzacji

Przerzutnia

zjawisko prozodyczne występujące w tekstach poetyckich, będące wynikiem pojawienia się niezgodności pomiędzy segmentacją składniową i wersową

Przypis

komentarz, objaśnienie określonego fragmentu tekstu dzieła naukowego lub literackiego, dodane przez autora lub wydawcę i umieszczone u dołu strony, na końcu rozdziału lub całego dzieła

Przypowieść

gatunek literatury dydaktycznej wywodzący się z Biblii i literatur religijnych Dalekiego Wschodu; utwór narracyjny o charakterze parenetycznym, w którym treści moralne komunikuje się poprzez alegoryczne przykłady

Przysłowie

krótkie zdanie utrwalone w tradycji ustnej, wyrażające ogólną prawdę, radę, przestrogę, spostrzeżenie obyczajowe

Psalm

adresowane do Jahwe pieśni religijne, wywodzące się z tradycji judaistycznej, przyjęte przez chrześcijaństwo i włączone do liturgii

Publicystyka

dziedzina twórczości słownej obejmująca teksty drukowane i inne rodzaje wypowiedzi w środkach masowego przekazu poświęcone aktualnej tematyce politycznej, społecznej, kulturalnej

Punkt kulminacyjny

moment zwrotny w rozwoju akcji, odznaczający się maksymalnym natężeniem występującego miedzy postaciami konfliktu

Pytanie retoryczne

figura retoryczna mająca postać pytania zadanego odgrywającego rolę oznajmienia; służy ożywieniu stylu i angażuje słuchacza , zmuszając go do współtworzenia sensu komunikatu

Rapsod

fragment epopei lub samodzielny utwór epicki o charakterze patetycznym, opiewający znanego bohatera lub doniosłe wydarzenie historyczny

Recenzja

omówienie treści książki, wystawy, spektaklu, koncertu, filmu połączone z jego krytyczną analizą lub oceną, ogłoszone w czasopiśmie, telewizji lub radiu

Replika

wypowiedź w ramach dialogu; odpowiedź na coś, zwłaszcza w czasie dyskusji; powtórzenie, kopia czegoś, zwykle dzieła sztuki, nie zawsze dokładnie taka sama jak pierwowzór

Reportaż

gatunek publicystyczny ukształtowany w drugiej połowie XIX wieku, wywodzący się z dziennika podróży, listu, diariusza, pamiętnika; relacja ze zdarzeń, oparta na bezpośrednich obserwacjach autora

Retoryka

teoretyczna i praktyczna nauka sprawnego i pięknego mówienia

Rodzaj literacki

najszersza kategoria klasyfikacji literatury; tradycyjne kryteria podziału na rodzaje literackie to monocentryczność, pozostająca w opozycji do dramatu, semantyczna jednopłaszczyznowość liryki w przeciwieństwie do dwupłaszczyznowości epiki

Romans

gatunek epicki powstały w starożytnej Grecji; dłuższy utwór prozą o powikłanej treści

Rozprawa

obszerna praca naukowa albo filozoficzna prezentująca wywód teoretyczny uzasadniający określony punkt widzenia lub rozwiązanie problemu

Rozprawka

niewielka rozprawa, szkic, artykuł, studium; rodzaj wypracowania szkolnego, w którym należy przedstawić argumentowana opinię na dany temat wedle schematu: przedstawienie tezy, rozwinięcie, wnioski

Równoważnik zdania

wypowiedzenie, które treściowo i komunikacyjnie odpowiada zdaniu, nie zawiera jednak osobowe formy czasownika

Rym

zgodność brzmienia wygłosów wyrazów zlokalizowanych w klauzuli lub średniówce co najmniej dwóch wersów utworu poetyckiego

Satyra

typ literatury dydaktycznej; utwór ośmieszający ludzkie wady lub negatywne zjawiska społeczne i obyczajowe; od starożytności po oświeceniowy klasycyzm traktowana jako odrębny gatunek poetycki

Scena

wydzielona przestrzeń przeznaczona do działań teatralnych

Scenariusz

tekst stanowiący podstawę dla realizacji filmu lub audycji telewizyjnej; zawiera ogólną charakterystykę poszczególnych scen, dialogi, charakterystykę postaci;

Scenopis

dokonany na podstawie scenariusza szczegółowy zapis ujęć ; autorami scenopisów są zazwyczaj reżyser i operator filmu, jak również scenarzysta, scenograf i kompozytor muzyki

Science fiction

odmiana fantastyki kształtująca wizje przyszłości zdominowanej przez wysoko rozwiniętą technikę, zapoczątkowana w literaturze XIX wieku i rozwinięta w XX wieku, zwłaszcza w USA

zawartość	238
kategoria	polski
poziom	podstawowy

Literatura - pojęcia i terminy