Literatura - pojęcia i terminy

Adaptacja

parafraza, przekształcenie utworu literackiego na potrzeby określonej grupy odbiorców

Aforyzm

(złota myśl, sentencja)

Adres wydawniczy

część opisu bibliograficznego druku, zawiera informacje o miejscu i roku wydania oraz nazwę wydawcy

Akcja

przedstawione zdarzenia rozgrywające się w świecie przedstawionym dzieła literackiego, sztuki teatralnej czy filmu

Alegoria

motyw lub ich zespół , który obok wyrażonego dosłownego sensu ma wbudowany ukryty, właściwy sens przenośny, rozszyfrowany przez samego autora

Anafora

figura polegająca na rozpoczynaniu sąsiednich zdań, członów lub wersów tym samym wyrazem lub układem wyrazów (zazwyczaj zbudowanych za zasadzie paralelizmu składniowego)

Anakreontyk

utwór liryczny o tematyce biesiadnej lub miłosnej, będący pochwałą życia, miłości i sztuki

Anegdota

gatunek ustnej i pisanej prozy narracyjnej, krótkie opowiadanie o niecodziennym zdarzeniu z dowcipnym, nieraz nieoczekiwanym zakończeniem

Anonim

autor u nieustalonej tożsamości, niekiedy na skutek celowego zatajenia, zwłaszcza z powodów politycznych lub religijnych

Antonimy

znaczeniowe przeciwieństwo określonego wyrazu

Antrakt

przerwa pomiędzy częściami przedstawienia teatralnego (najczęściej tożsamymi z aktami dramatu), niekiedy wyznaczona przez konieczność zmiany dekoracji

Antropomorfizacja

odmiana metafory, przypisywanie ludzkich cech elementom przyrody nieożywionej, zwierzętom, roślinom, pojęciom abstrakcyjnym

Apokryf

pisma żydowskie, chrześcijańskie lub gnostyckie niewiadomego pochodzenia, których autorstwo przypisywano postaciom biblijnym

Apologia

tekst będący obroną osoby, zasady, światopoglądu, zawierający ich pochwałę

Apostrofa

figura retoryczna, bezpośredni i uroczysty zwrot do osoby nieobecnej, bóstwa, muzy, ojczyzny, upersonifikowanej idei itp

Artykuł

podstawowa forma publicystyczna; tekst informacyjny prezentujący najczęściej aktualny i istotny problem społeczny, polityczny, kulturalny, obyczajowy itp

Autobiografia

opis własnego życia, niekiedy fabularyzowany, uzupełniony prezentacją uogólnionych obserwacji dotyczących świata i osobistych zapatrywań

Awangarda

wspólne określenie kierunków artystycznych w XX wieku programowo zrywających z tradycją, szczególnie pod względem ocen estetycznych

Ballada

gatunek wywodzący się z melicznej poezji ludowej, realizujący własności różnych rodzajów literackich, stroficzny utwór poetycki,

Barbaryzm

element lub forma przeniesiona do wypowiedzi z języka obcego; w literaturze chwyt stylistyczny służący podkreśleniu kunsztowności wypowiedzi

Barok

epoka w dziejach kultury europejskiej od końca XVI wieku do pierwszej połowy XVIII w

Behawioryzm

kierunek metodologiczny wywodzący się z USA, odrzucający jako nienaukowe i subiektywne takie kategorie opisu ludzkiej psychiki jak intencje, pragnienie czy przekonania

Beletrystka

dawniej literatura piękna i historyczna; proza narracyjno

Bestseller

książka ciesząca się w określonym czasie rekordowym popytem; dzieło poczytne, popularne

Bibliografia

sporządzony według określonych zasad spis dokumentów

Biografia

przekaz o życiu i działalności jakiejś osoby, o charakterze rozprawy naukowej, popularnonaukowego lub literackiego eseju lub panegiryku

Bohater liryczny

bohater monologu podmiotu lirycznego; kompozycyjne znaczenie bohatera lirycznego wzrasta w rozmaitych odmianach liryki pośredniej

Charakterystyka

zabiegi służące budowaniu postaci literackiej; dotyczy to jej wyglądu i zachowania, jak i życia psychicznego

Chór w dramacie

grupa postaci wykonująca pod przewodnictwem koryfeusza zbiorowe śpiewy lub recytacje, będące częścią dialogów dramatu bądź też uogólniającym komentarzem do jego akcji

Commedia dell arte

gatunek dramatyczny, włoska komedia ludowa oparta na improwizacji scenicznej i komizmie sytuacyjnym, popularna w XVI

Dadaizm

międzynarodowy awangardowy ruch literacko

Dialog

zespół wzajemnie powiązanych wypowiedzi co najmniej dwóch osób, podstawowa forma podawcza dramatu, służąca budowaniu postaci i fabuły oraz prezentacji czytelnikowi dodatkowych okoliczności,

Diariusz

rodzaj dziennika, bieżące zapiski odnotowujące i komentujące wydarzenia z życia publicznego lub prywatnego; gatunek znany od czasów starożytnych

Dominanta ideowa

myśl przewodnia dzieła literackiego

Dominanta kompozycyjna

nadrzędny element kompozycyjny dzieła literackiego, któremu podporządkowane są pozostałe

Dominanta metryczna

przeważająca miara wierszowa w utworze poetyckim

Dramat

jeden z rodzajów literackich; utwory dramatyczne zwykle przeznaczone są do inscenizacji teatralnej, prezentują działania i wypowiedzi postaci bez pośrednictwa podmiotu mówiącego

Dzieło literackie

utwór literacki, oryginalna wypowiedź o charakterze artystycznym, spełniająca warunki literackości, forma kontaktu pisarza z czytelnikami, podlegająca analizie, interpretacji i ocenie co do wartości

Dzieło otwarte

dzieło o strukturze otwartej, wieloznaczne, otwarte na wiele interpretacji

Egzegeza

hermeneutyka, wyjaśnianie, interpretacja i komentowanie tekstów literackich, prawniczych, religijnych i innych, zwłaszcza dawnych

Eklektyzm

w filozofii: dobieranie i łączenie w całość koncepcji, tez czy pojęć pochodzących z różnych systemów filozoficznych i doktryn ideologicznych

Ekspozycja

dokonywane za pomocą rozmaitych środków wprowadzenie w akcję utworu literackiego: przedstawienie sytuacji wyjściowej i głównych bohaterów

Elegia

utwór liryczny o charakterze poważnym, zwykle o tematyce żałobnej, refleksyjnym nastroju, utrzymany w tonie skargi lub zadumy

Elipsa

opuszczenie tych składników zdania, których znaczenia można się domyślić z kontekstu, brakujący element zostaje celowo pominięty

Emploi

rodzaj ról, w których aktor się specjalizuje w związku ze swoimi predyspozycjami psychicznymi lub warunkami fizycznymi, do początku XX wieku przestrzegana przy obsadzie ról teatralnych

Epigonizm

naśladowanie przestarzałych wzorów literackich, przeciwieństwo prekursorstwa

Epigramat

krótki i lekki utwór poetycki o charakterze aforyzmu, z zaskakującą pointą

Epika

jeden z trzech rodzajów literackich, wyróżniający się kompozycyjną dwupłaszczyznowością: sytuacji narracyjnej przeciwstawiony jest świat przedstawiony;

Epitet

figura retoryczna; wyraz określający rzeczownik, stosowany w celu uwydatnienia określonej cechy i nadania w ten sposób tekstowi zabarwienia emocjonalnego

Epizod

zdarzenie luźno związane z akcją utworu, nie mające znaczenia dla jej przebiegu; zasadniczą funkcją epizodu jest wskazywanie na okoliczności głównych przedstawianych wydarzeń

Epos

jeden z podstawowych gatunków epickich; uprawiany od starożytności;

Esej

gatunek z pogranicza literatury pięknej; wypowiedź naukowa, publicystyczna lub filozoficzna; jedna z form wypowiedzi krytyki literackiej;

Estetyzm

kult piękna, przekonanie o naczelnej roli piękna w życiu i dziełach sztuki, przy jednoczesnym lekceważeniu innych sfer życia i sztuki; charakterystyczny dla dekadentyzmu

Eufemizm

wyraz lub związek frazeologiczny używany w miejsce innego, który ze względów kulturowych, obyczajowych lub estetycznych jest uznawany za nieprzyzwoity, wulgarny,

Farsa

odmiana komedii przeznaczona dla masowej publiczności, obejmująca utwory sceniczna o błahej i konwencjonalnej fabule, charakteryzuje się dynamiczną, zwartą akcją opartą na komizmie sytuacyjnym,

Felieton

gatunek publicystyczmy

Figlik

gatunek liryczny pokrewny fraszce, zwięzły utwór o żartobliwym charakterze, ujmujący w formie wiersza anegdotę, przeważnie z życia dworskiego lub szlacheckiego

Fikcja literacka

właściwość świata przedstawionego dzieła literackiego, teatralnego lub filmowego, będącego tworem wymyślonym, ukształtowanym w wyobraźni autora

Fraszka

gatunek liryczny; epigramatyczny utwór poetycki o żartobliwym, często okolicznościowym charakterze

Frazeologia

jeden z podsystemów języka, obejmujący związki frazeologiczne

Grafomania

potrzeba pisania tekstów literackich bez względu na ich poziom artystyczny, pomimo braku talentu

Groteska

kategoria estetyczna odnosząca się do wszystkich rodzajów sztuki oraz literatury; ukształtowanie świata przedstawionego utworu literackiego charakteryzujące się karykaturalną deformacją i absurdalnością

Hamletyzm

postawa zdominowana przez tragiczny paraliż woli, wynikający z niemożności rozpoznania porządku świata; określenie pochodzi od tytułowego bohatera dramatu Williama Szekspira Hamlet

Homonimy

leksemy mające jednakowe brzmienie, ale odmienne znaczenie, pochodzenie, inna etymologię, a nieraz także pisownię

Humanizm

ogólnoeuropejski ruch umysłowy, który narodził się we Włoszech w XIV wieku, dając początek epoce renesansu

Humor

pogodny komizm; wyposażenie świata przedstawionego lub warstwy językowej dzieła literackiego we własności czyniące je zabawnymi; może przybrać postać beztroskiej wesołości albo złośliwej ironii, sarkazmu i szyderstwa

Hymn

gatunek literacki bliski odzie; uroczysta pieśń, podniosły utwór liryczny o treści religijnej lub patriotycznej

Idea

przesłanie, główna intencja znaczeniowa dzieła sztuki; zasadnicza koncepcja, na której opiera się kompozycja świata przedstawionego

Idealizacja

jednostronny środek przedstawiania postaci, ich środowiska, stosunków itp

Iluzja

własność świata przedstawionego dzieła literackiego, teatralnego lub filmowego, nakazująca odbiorcy traktować ten świat jako realną i wewnętrznie spójną rzeczywistość

Interpretacja

to zespół działań , których celem jest objaśnienie wszystkich lub wybranych aspektów dzieła literackiego , jego fragmentu lub ich grupy

Inwersja

zmiana szyku wyrazów w zdaniu

Kalambur

żartobliwa gra słów oparta na wieloznaczności wyrazów, pokrewieństwie znaczeniowym, podobieństwie brzmienia lub też nieznacznej zmianie ich formy

Kicz językowy

utwór o małej wartości artystycznej, stereotypowy, odwołujący się do gustu przeciętnego odbiorcy

Klasycyzm

kierunek w sztukach plastycznych, literaturze, muzyce XVII i XVIII wieku, będący początkowo elementem kultury dworskiej, ukształtowany pod wpływem antycznej kultury grecko